Arthur Miller wordt vaak gezien als het geweten van Amerika en in Salesman laat hij de keerzijde van de ‘American dream’ zien. Iets waarmee elke Amerikaan wordt gehersenspoeld om naar te streven.
De middelmatige handelsreiziger, Willy Loman, wordt door zijn werkgever vanwege zijn leeftijd, op straat gezet met alle financiële gevolgen van dien. Hij ziet zelfmoord als enige uitweg. Zijn familie kan dan van de verzekeringsuitkering leven. Miller schijnt te willen zeggen dat in een kapitalistische maatschappij als Amerika de waarde van een mens slechts in geld en bezit wordt uitgedrukt.
Miller laat op microniveau de gevolgen van consumptiegoederen op krediet kopen zien. Iets waar de Amerikaanse maatschappij nu massaler dan ooit aan lijdt. Miljoenen Amerikanen zijn diep in de schulden bij credit card maatschappijen.
In Salesman is geen enkel familielid tevreden met wie of wat ze zijn. Willy prent in de oren van zijn twee zoons: ‘Be liked and you will never want’. M.a.w. om een succes te zijn moet je iedereen zijn kont likken en jezelf wegcijferen. Geen wonder dat iedereen ongelukkig is.
Ondanks al deze typisch Amerikaanse issues spreekt het stuk al meer dan een halve eeuw een wereldwijd publiek aan. Dit komt vooral omdat velen zich in de familierelaties in kunnen leven. Deze zijn universeel. Het falen een goede vader, moeder of kind te zijn is iets van elke tijd en cultuur.
Wat op mij persoonlijk grote indruk maakte was de experimentele constructie van Miller zijn werk. Het overgrote deel vindt nl. plaats in Willy zijn hoofd en tijdslijnen lopen op geniale wijze door elkaar heen. Dit wordt benadrukt en duidelijk gemaakt door de strakke mise-en-scène van Falls, de onheilspellende muziek van Richard Woodbury en het eeuwig in beweging zijnde dekor van Mark Wendland, dat als de van Pandora de protagonist zijn gedachten reflecteert. Ook ijzersterke bijdragen van lichtontwerper Michael Philippi en kostuumontwerper Birgit Rattenborg Wise.
Willy Loman wordt meestal gespeeld door een acteur die een schlemiel weet te benaderen. In het stuk beschrijft Miller hem ook als een ‘little boat looking for a harbor’. Dustin Hoffman zijn interpretatie uit 1984 op Broadway is hier een goed voorbeeld van. Brian Dennehy zijn invulling van de rol is radicaal anders dan alle voorgaande. Ten eerste is hij een reus van een man. Alles is groot aan hem. Vooral zijn dromen, die niet sporen met de realiteit. Zijn eerste opkomst (begroet met applaus) is die van een gebroken reus. Zijn twee koffers lijken loodzwaar en de zwaartekracht trekt aan al zijn lichaamsdelen.
Dennehy maakt de ondergang van deze beer een enerverende reis. Zijn uitbarstingen, maar ook vooral zijn stille momenten, maken enorme indruk. Dit is zonder twijfel een Willy Loman voor de geschiedenisboeken. Dennehy won voor deze rol al een van zijn twee Tony Awards en voor de televisieverfilming werd hij ook nog eens beloond met een Golden Globe Award.
Dennehy wordt op briljante bijgestaan door Clare Higgins als zijn getergde vrouw Linda. Deze probeert constant vrede in het gezin te stichten en cijfert zichzelf hierdoor weg. Willy kleineert haar constant om zich in zijn woning koning te voelen. Haar belangrijke momenten vinden dan ook plaats in zijn afwezigheid. Higgins is degene die de legendarische woorden ‘attention must be paid to such a man’ uitgilt naar haar zoons en eindigt het stuk met een emotioneel moment aan het graf van Willy.
Higgins is een van de grande dames van het Britse toneel en in bezit van wel drie Olivier Awards, voor Hecuba (2005), Vincent in Brixton (2003) en Sweet Bird of Youth (1995).
De zonen, gespeeld door Douglas Henshall en Mark Bazeley, maakten wat minder indruk op mij. Ze waren net iets te Engels om overtuigend als ‘all American’ over te komen. Henshall als Biff, de zoon waar Willy al zijn hoop op had gevestigd, heeft echter wel sterke momenten in het derde bedrijf. Vooral de grote confrontatie tussen hem en Willy is meesterlijk. Henshall, in tranen, zit op zijn knieën en omhelst zijn vader. Hij smeekt hem te zien als de loser, die hij is. Dennehy kan hem niet aanraken, want dit zou zijn hele droomwereld in elkaar doen storten. Het innerlijk gevecht in zijn lichaamstaal, vooral zijn handen, is acteren op het hoogste niveau.
De productie maakte op mij in het theater niet gelijk enorme indruk. Hier speelde vermoeidheid en slechte plaatsen in de eerste helft een rol bij. Het stuk is echter zo krachtig dat je er over blijft nadenken en waarvan de impact dan toch achteraf komt. Het was een voorrecht om dit meesterwerk in zo een glorieuze productie te hebben gezien. De laatste waarbij Miller persoonlijk bij betrokken was.